Met legal design naar een duidelijke rechtenverklaring bij arrestatie

De Wablieft-prijs voor duidelijke taal 2023 gaat naar het project dat de rechtenverklaring bij een arrestatie herwerkt in klare taal. Dat is wel bijzonder, want het gaat om een project dat niet meteen heel mediageniek is én waarvan het resultaat op één A4-tje past. Maar het is wel een cruciaal document voor correcte rechtspraak.

DQ Legal Design is als expert juridische communicatie lid van de werkgroep voor de herwerking. We blikken terug op het boeiende proces dat van een lang, moeilijk document leidde naar een bondige, goed begrijpbare en doelgerichte rechtenverklaring voor mensen onder arrest. Het wordt momenteel getest in verschillende politiezones.

Inhoud:

[Verberg]

Correcte rechtspraak

De verklaring past weliswaar op één A4, het gaat hier om een zeer belangrijk document. Want correcte rechtspraak begint bij een correct verloop van de arrestatie en het eerste verhoor.

En ja, een arrestatie kan iedereen overkomen, je hoeft daarvoor geen recidive straatcrimineel te zijn. Je kan bijvoorbeeld nietsvermoedend op een feestje belanden waar de politie binnenvalt omdat er drugs gedeald worden. Of je kan betrokken geraken bij een caféruzie waar de politie bijgehaald wordt. Of denk aan een betoging die uit de hand loopt en jij bent toevallig in de buurt. Als je dan gearresteerd wordt, weet je toch graag meteen duidelijk wat je rechten zijn?

Het Salduz-arrest

De “making-off” begint in 2001 bij de 17-jarige Yusuf Salduz, een jonge Turk die in Turkije een gevangenisstraf kreeg omdat hij aan een verboden betoging zou hebben deelgenomen en een spandoek zou hebben opgehangen.

Hij legt bekentenissen af tijdens het politieverhoor, die hij later intrekt. Hij zegt dat hij onder druk werd gezet. Pas na het verhoor krijgt hij een advocaat te spreken. Hij wordt veroordeeld tot 2,5 jaar gevangenisstraf. Die veroordeling is gebaseerd op de verklaringen die hij tijdens het verhoor heeft afgelegd.

Voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) stelde Salduz dat zijn recht op een eerlijk proces is geschonden omdat hij tijdens het politieverhoor verstoken was van rechtsbijstand, terwijl de daar afgelegde en later ingetrokken verklaring wel door de rechter als belastend bewijs werd gebruikt.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde in 2008 dat Salduz’ recht op verdediging geschonden werd, omdat zijn advocaat tijdens het verhoor niet aanwezig was.

(bron: wikipedia).

De Salduz-wet

De wet van 13 augustus 2011 bracht het Belgisch strafprocesrecht in overeenstemming met het Salduz-arrest.

Die wet voorziet onder andere in nieuwe regels met betrekking tot:

het verhoor, voorafgaand overleg met een advocaat,
bijstand door een advocaat tijdens het verhoor,
recht op contact met een vertrouwenspersoon,
nieuwe regels met betrekking tot plaatsbezoek,…

Op EU-niveau bepaalt Richtlijn 2012/13/EU van het Europees Parlement en de Raad van 22 mei 2012 betreffende het recht op informatie in strafprocedures dat wanneer verdachten of beklaagden zijn aangehouden of gedetineerd, zij moeten worden geïnformeerd over de toepasselijke procedurele rechten door middel van een schriftelijke verklaring van rechten.

Uit die richtlijn vloeide een verklaring van de rechten die in heel Europa wordt gebruikt. Het document bestaat uiteraard in alle Europese talen, maar bijvoorbeeld ook in het Uru en in het Vietnamees.

Onduidelijk document in kwetsbare, stresserende omstandigheden

Wettelijk is dus bepaald dat de politie iedereen die gearresteerd wordt, moet informeren over de rechten die die persoon heeft. Maar het document dat gebruikt wordt voor de verklaring van rechten is in de praktijk niet verstaanbaar voor verdachten. Uit verschillende Europese researchprojecten bleek dat de gebruikte verklaring van de rechten niet aangepast is om gearresteerde personen correct hun rechten te laten begrijpen.

Nochtans schrijft de Europese richtlijn expliciet voor dat de informatie toegankelijk moet zijn:

De lidstaten zien erop toe dat de in lid 1 bedoelde informatie mondeling of schriftelijk en in eenvoudige en toegankelijke bewoordingen wordt verstrekt, waarbij rekening wordt gehouden met eventuele specifieke behoeften van kwetsbare verdachten of beklaagden.

richtlijn 2012/13/EU, betreffende het recht op informatie in strafprocedures, art. 3, $2

Het document dat gebruikt wordt is juridisch correct en volledig, maar allesbehalve duidelijk voor de verdachte.

Het document:

is veel te lang,
is geschreven in moeilijke taal,
is onlogisch gestructureerd,
bevat onnodige informatie, …

Resultaat: gearresteerde personen lezen het document niet of niet helemaal. Of ze begrijpen niet wat ze lezen. Toegankelijkheid verdient hier extra aandacht, gezien de kwetsbare postie van de gebruikers. Zij zitten bovendien in een stresserende situaties als ze het document moeten lezen en gebruiken.

Naar een document in klare taal

In het kader van het Europese “Access Just” project en in samenwerking met Fair Trials Europe wordt in 2018 een project opgestart om de verklaring van de rechten te herwerken, zodat het conform is met de toegankelijkheidsvereiste van Richtlijn 2012/13/EU.

België is één van de pilootlanden voor de herwerking, Droits Quotidiens werd aan boord gehaald van de werkgroep om als expert legal design en juridische klare taal het proces te begeleiden.

Samen met alle partners hebben we dit document helder, toegankelijk en bruikbaar gemaakt.

Hoe gingen we te werk?

1. Vorming

Na een research-fase, werkten Droits Quotidiens en Fair Trials een training “klare taal” uit voor advocaten en rechters actief in criminele procedures in België.

Het ging om 2 sessies voor 2 groepen: een groep advocaten en een groep rechters en magistraten. Elke groep had 2 halve dagen vorming, zodat ze konden werken en denken tussen de 2 sessies.

De doelen van de vorming:

Bewustzijn van het belang van klare taal verhogen.
De deelnemers een klare taal-methode aanleren.
Vanuit de theorie aan de verklaring van de rechten werken.

Tijdens de vorming werd geoefend met de Belgische Verklaring van de Rechten.

Het doel van de oefeningen:

Bepalen van:
- het doelpubliek,
- het doel van het document,
- de context waarin het document gebruikt wordt.
De relevante en belangrijke informatie selecteren.
De geselecteerde informatie ordenen volgens de logica van gearresteerde personen.
Het document herschrijven in klare taal.

De vorming leidde tot een uitgebreide uitwisseling van ideeën en instructies. Het gaf de experts een vruchtbare basis om de verklaring van de rechten te herwerken.

2. Maken, evalueren en optimaliseren

Daarna volgt een fase van maken, evalueren en optimaliseren. Ook juridische hulpverleners en politie-agenten werden betrokken en bevraagd. Logisch, want politie-agenten zijn de eersten die in contact komen met de gearresteerde personen, nog voor de magistraten en advocaten. Het contact met de agenten was ook een gelegenheid om het belang van klare taal bij arrestatie te gebruiken.

Het herwerkte document wordt uiteindelijk getest bij eindgebruikers, de personen onder arrest: een steekproef van verdachten en professionals wordt op vrijwillige basis geïnterviewd door studenten criminologie onder toezicht van hun universiteiten, de politie en de dienst Strafrechtelijk beleid van de FOD Justitie.

Zo evolueert de verklaring van de rechten naar een nieuw model, opgemaakt in het Nederlands, het Frans, het Engels én het Arabisch. Dat zijn de 4 talen die het meest gebruikt worden bij arrestatie.

3. Proefdraaien met het herwerkte document

Momenteel wordt de nieuwe verklaring van de rechten getest in 3 politiezones: Brussel Noord, Namur Capitale en Limburg Regio Hoofdstad. De politiezones krijgen ook infosessies over hoe ze de verdachte over hun rechten moeten informeren. Na evaluatie en eventuele bijsturingen wordt dit in 2024 ingevoerd over het hele land, in 52 talen.

Hoe ziet de verklaring van de rechten er nu uit?

1. Van juridische logica naar logica van de gebruiker

Het document bestaat nu uit 1 A4-pagina. Enkel de voor de gearresteerde personen relevante informatie werd geselecteerd. Zo werd de informatie over de rechten van de verdachte als hij voor de onderzoeksrechter verschijnt geschrapt. Want die is niet relevant voor mensen die pas onder arrest staan. De informatie, die pas later eventueel relevant wordt, staat nu in een apart document.

De informatie is niet meer georganiseerd en gegroepeerd volgens de juridische logica, maar volgens de logica van de gebruiker (de gearresteerde):

Eerst staat de info over hoe lang de arrestatie mag duren (48 uur) en wat er daarna gebeurt. Dit is cruciale info, relevant voor iedereen. In het oorspronkelijke document stond die info helemaal achteraan.

Dan werd de informatie bij elkaar gebracht over:

de rechten die altijd gelden (recht om te zwijgen, recht op een tolk, recht op een advocaat, …),
de rechten voor het politieverhoor,
de rechten tijdens het politieverhoor,
de rechten na het politieverhoor.

2. Lay-out en visualiseren

Het document kreeg een heldere lay-out, met frisse kleuren en duidelijke pictogrammen. Kernwoorden en kernzinnen worden visueel benadrukt met vet.

De informatie is opgedeeld in subtitels en verticale opsommingen.

De visuele stijl maakt het document makkelijke scanbaar, bruikbaar en geeft er een zekere geruststellende lichtheid aan.

3. Eenvoudige taal: korte zinnen, dagelijkse woorden en directe toon

De taal werd aangepast, met korte zinnen en dagelijkse woorden. De toon is persoonlijk en direct.

Vergelijk volgende zinnen:

“U hebt het recht een derde te laten inlichten over uw arrestatie.” 😕

wordt:

“Voor mĳn verhoor heb ik het recht om iemand te verwittigen.” 💡

Lessen en conclusies

Welke conclusies kunnen we hier nu uit trekken, welke lessen leren we uit dit project?

Eerst en vooral: geloof dat het kan. Dit project toont dat je van complexe juridische informatie kan evolueren naar toegankelijke, heldere communicatie die voor iedereen begrijpbaar en bruikbaar is. Ook en zeker voor mensen in kwetsbare positie en in stressvolle omstandigheden.

Zet de gebruiker meteen centraal. Dat moet meer zijn dan een intentie of voornemen. Hier gebeurde het concreet via workshops met de stakeholders met verschillende achtergrond (advocaten, magistraten). Is die opzet niet mogelijk ? Overweeg dan een persona-oefening om de voorkennis, achtergrond en situatie van de eindgebruiker te doorgronden. In elk geval: doe dit niet alleen, werk samen om inzichten en invalshoeken van anderen in te brengen en te verzamelen rond het thema. Het is een onmisbare oefening om in het vervolg van het project vanuit de gebruiker te redeneren.

Durf informatie schrappen en her-organiseren. Uit een grondige, collaboratieve infleefoefening volgt een gepaste selectie van informatie en wetgeving die relevant is voor de eindgebruiker. Zo kwam in dit project bovendrijven dat de info over voorleiding bij de onderzoeksrechter niet relevant is voor mensen die onder arrest staan. Ofwel: laat de motivatie om duidelijk te zijn doorwegen op de angst om niet volledig te zijn.

Visualiseer: de oorspronkelijke verklaring van de rechten had best wel een verzorgde, duidelijke lay-out. Maar ze nodigde niet uit om te lezen en bleek allesbehalve gebruiksvriendelijk. De pictogrammen, visuals, kleurgebruik in de herwerkte versie stellen gerust, verlichten, maken het document aantrekkelijker, scanbaar en dus doelgerichter.

Test, test en … test. In dit project was een levensechte testsetting niet vanzelfsprekend. Wie pas gearresteerd is, zal niet meteen bereid zijn om een document te evalueren. Toch werden studenten ingeschakeld om het document achteraf, bij een steekproef van gearresteerde personen vrijwillig te evalueren. Is dat de perfecte testsituatie? Nee, maar dat hoeft het idee van testen niet tegen te houden. Ook deze testsituatie leverde bruibare informatie op om het document te optimaliseren.

Getuige ook deze anekdote: de eerste herwerkte versie was een recto-verso foldertje, plooibaar zodat het in de achterzak van de verdachte past. Lekker handig inderdaad, maar het bleek bij een test op het terrein niet werkbaar voor de politie. Ze konden het foldertje in kleur en zakformaat niet op voorraad houden en ze hadden de tijd niet om het te plooien.

Erkenning en besef

Op 5 december 2023 was het dan zover: De verklaring van de rechten kreeg de Wablieft-prijs uitgereikt. Een erkenning voor het harde, zorgvuldige werk (dat nog niet helemaal af is). Met hopelijk ook een effect op het besef in de juridische wereld dat legal design en klare taal tot juridische documenten en producten leidt waar de burger centraal staat.

Denkt u aan een project legal design of juridische klare taal?

Wij helpen u graag!

Contacteer ons